شرح غزل از ترک شیرازی # بخش دوم #
با توجه به توضیحاتی که دربارۀ صفت " باقی " ارائه گردید ، مفهوم بیت دوم غزل ترک شیرازی این گونه است که : ای ساقی باقی بزم آفرینش ، مارا از می و بقا بخشندۀ و جانفزای محبت و معرفت خویش بهره مند گردان ، که هرکس از فیض جام تو بهره مند گردد ، هر کجا ی این عالم که باشد ، چه کنار آب رکناباد و چه گلگشت مصلّی ، همانا در جنت نعیلم و بهشت عدن است . قابل ذکر است در رکناباد و گلگشت مصلی ، نام دو نزهتگاه و تفرجگاه معروف و باصفای شیراز است که مورد توجه بسیار حافظ بوده اند . این مفهوم در بسیاری از ابیات دیگر حافظ نیز به خوبی دیده می شود به عنوان نمونه در بیت :
من که امروزم بهشت نقد حاصل می شود وعدۀ فردای زاهد را چرا باور کنم
حافظ به صراحت می گوید که آدمی این قابلیت را دارد که در همین عالم ، جلوه های بهشت را بیند و درک کند . هر گاه انسان فارغ از همه خودبینی ها و منّیت ها ، غرق در دریای محبت و معرفت الهی گردد در بهشت است . هرگاه در وجود آدمی جز جلوه های جمال و محبت حق نباشد و خاطر جز بدان ترک سمرقندی نسپرده باشد در بهشت است .
خیز تا خاطر بدان ترک سمرقندی دهیم کز نسیمش بوی جوی مولیان آید همی
من کان فی هذه اعمی و هوفی الاخره اعمی و اضلّ سبیلا
هرکس در این دنیا کور باشد ، در آخرت نیز کور و ره گم کرده خواهد بود ، مگر می شود کسی که حقیقت بهشت را در این عالم درک نکرده ، در عالم رستاخیز سیمای بهشت را ببیند . از همین رو در این بیت که معروف است مرحوم آیت الله شاه آبادی استاد و معلم بزرگ اخلاق و عرفان ، در قنوت خود می خوانده اند ، حافظ ، این باور اصیل خود را ،در زبانی دیگر به خوبی بیان می دارد :
زآن پیشتر که عالم فانی شود خراب مارا زجام بادۀ گلگون خراب کن
خداوندا ! نکند عمر ما به پایان رسد و کار این عالم به منتها کشد ، اما حتی لحظه ای ما از پرتو شراب گلگون محبت تو مست نگردیده باشیم و شیرینی معرفت تو را نچشیده باشیم . برای آنکه در آخرت خانه ای آباد داشته باشیم ما را از جام بادۀ گلگون محبت و معرفت خویش خراب کن و سرمست نما .
در نظر عرفا بهشت همان جایی است که دوست حضور دارد . بهشت هم اگر تجلّی گاه جمال حضرت دوست نباشد با دوزخ تفاوتی ندارد .
گرم با صالحان بی دوست فردا در بهشت آرند همان بهتر که در دوزخ برندم با گنهکاران
چون دیگران به حور و قصورند امیدوار مارا شرابخانه بحور است و یار حور
بهشت عدن اگر خواهی بیا با ما به میخانه که از پای خمت یکسر به حوض کوثر اندازند
فغان کین لولیان شوخ شیرین کار شهر آشوب چنان بردند صبر از دل که ترکان خوان یغما را
لولی یا کولی مظهر نازکی و لطافت و ظریفی و مصداق شوخی و زیبا رویی است
حافظ در غزلی گفته است :
دلم رمیدۀ لولی وشی است شور انگیز دروغ وعده و قتّال وضع و رنگ آمیز
فدای پیرهن چاک ماهرویان باد هزار جامۀ تقوی و خرقه پرهیز
لولی در زمرۀ ماهرویان و زیبا رویان است . همانند ترک شیرازی از نامهای ادبی جناب حق یا مظاهر حضرت حق است .
شیرین کاری و شهر آشوبی از صفات لولی است . زیبا رویی که شیرین کار است یعنی حرکات و سکناتش شیرین و دلپسند است و با عشوه ها و کرشمه هایش آشوبی در شهر برپا می کند و لوله به جانها می اندازد .
تو خود چه لعبتی ای شهسوار شیرین کار که در برابر چشمی و غایب از نظری
رسم عاشق کشی و شیوۀ شهر آشوبی جامه ای بود که برقامت او دوخته بود
لولیان شوخ و شیرین کار شهر آشوب ، همان مظاهر جمال حضرت حق اند که در سیمای آفرینش های الهی جلوه گری می کنند .
این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار
مظاهر جمالی که به تعبیر سهراب سپهری ، اگر چشمها را بشویی ، در دل هر ذرّه اش آفتابی در میان بیننی
دل هر ذرّه را که بشکافی آفتابیش در میان بینی
خداوند در قرآن کریم بارها انسانها رابه تدبیر در عظمت هستی و آیات آفرینش فراخوانده است . اولم تنظروا الی الا بل کیف خلقت را الی السماء کیف رفعت ....
عطار نیشابوری در کتاب شریف منطق الطیر در باب عظمت خلقت الهی و محرومی انسانها از درک زیبایی ها و جلوه های فریبای عالم داستانی نقل کرده ، آنجا که می فرماید :
بایزید آمد شبی بیرون زشهر از خروش خلق خالی دید دهر
آسمان پر انجم آراسته هر یکی کار دگر را خواسته
شیخ چندانی که در صحرا بگشت کس نمی جنید در صحرا و دشت
جوششی در وی پدید آمد به زور گفت یا رب در دلم افتاد شور
با چنین رفعت که در درگه تر است این چنین خالی زمشتاقان چراست
هاتفی گفتش که ای حیران راه هر کسی را راه ندهد پادشاه
عزت این در چنین کرد اقتضا گز در ما دور باشد هر گدا
سالها بردند مردان انتظار تا یکی را بار بود از صد هزار
بایزید بسطامی شبی پای از شهر بیرون می نهد و به دور از هیاهوی خلق در دل صحرا و دشت محو عظمت و زیبایی های آسمان و در خشش ستارگان می گردد . هر چه نگاه می کند ، کسی جز خود را در آن دشت و بیابان نمی بیند . حالت شور و اضطرابی در او پیدا می شود و می گوید : خدوندا با چنین عظمت و رفعتی که درگاه تو دارد و جلوه ای از آن در آسمان نموداراست ، چرا کسی یافت نمی شود که این همه زیبایی ها و عظمت را ببیند و آفرینندۀ آن را بزرگی یاد کند . ناگاه ندا دهنده ای غیبی به او می گوید ای بایزید ، ای سرگشته راه عشق ، آگاه باش که خداوند هر کسی را برای مشاهدۀ عظمت درگاهش دعوت نمی کند و به درگاهش راه نمی دهد . عزت بارگاه الهی این گونه اقتضا می کند که پای هر انسان بی مایه ای به این درگاه نرسد . سالها ی سال می گذرد تا از میان هزاران رهرو راه عشق , پای یکی به آستان حق رسد و در پیشگاه حق بار یابد .
بی نهایت جلو ه های جمال در این عالم وجود دارد که انسانها از آن غافل و بی خبرند . این جلو ها جز در نظر سالکان راه حقیقت خود نمایی نمی کنند . معراج ، سفری برای مشاهد همین جلوه های جمال است . اوج مشاهدات جلوات جمال حق نصیب پیامبر اعظم (ص) شده است . سبحان الذی اسری بعبده لیلاً من المسجد الحرام الی مسجد الاقصی الذی بارکنا حوله لنریه من آیاتنا .. .
بی شک مقام هر انسانی با میزان توانایی او در درک مظاهر عظمت خلقت و آفرینش الهی در پیوند کامل است . این جلوها و آفرینش ها همه صبر و قرار را از دل عارف می برند و وجود او را محو جمال خود می سازند ؛ آنچنان که ترکان غذاهای خوان گستردۀ بزرگان را به یغما می برند .
زعشق ناتمام ما جمال یار مستغنی است به آب و رنگ و خال و خط چه حاجت روی زیبا را
عشق از برجسته ترین مفاهیم عرفانی و محور اصلی همۀ اندیشه های عارفانه است . در حدیث مشهور قدسی ، حضرت داوود از خداوند سؤال می کند که : لماذا خلقت الخلق ؟ خداوند ! برای چه خلایق را خلق کردی . خداوند پاسخ می دهند : کنت کنزاً مخفیافاً حببت ان اعرف فخلقت الخلق لکی اعرف . من گنجی ناشناخته بودم دوست داشتم شناخته شوم : پس خلایق را خلق کردم که شناخته شوم .
بر پایه این حدیث قدسی همه خلایق خلق شده اند برای آنکه خداوند دوست داشت شناخته شود . از میان همه موجودات تنها انسان این شرافت را یافته که بر اساس آیات دو به بعد سوره بقره ، قدرت درک اسماء و حقایق و معارف عالم را داشته باشد . وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء کُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلاَئِکَةِ فَقَالَ أَنبِئُونِی بِأَسْمَاء هَـؤُلاء إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ قَالُواْ سُبْحَانَکَ لاَ عِلْمَ لَنَا إِلاَّ مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّکَ أَنتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ قَالَ آسْجُدُ لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ الی و استکبر و کان من الکافرین .
آنگاه که خداوند موضوع خلافت و جانشینی انسان بر روی زمین را با ملائکه در میان گذاشت ، آنان گفتند بارخدایا این انسان فسادکار و خونریز است در حالی که ما ملائکه تو را همواره تسبیح می گوییم و تقدیس می کنیم . خداوند به آنها فرمود : من چیزی می دانم که شما نمیدانید ! پس یاد داد همه اسماء را به انسان و انسان حقیقت اسماء را دریافت . سپس اسماء را به ملائکه عرضه کرد ، آنان گفتند خدایا تو پاک و منّزهی ، ما را علمی نیست مگر آنچه تو ما را یاد داده ای (یعنی از دریافت حقیقت اسماء اظهار عجز کردند . پس از آن خداوند به ملائکه گفت که برآدم سجده کنید ، همه سجده کردند مگر ابلیس ، که نافرمانی کرد و تکبّر ورزید و از درگاه خداوند رانده شد . بر اساس آنچه گفته شد ، تنها انسان است که قدرت شناخت و درک معرفت الهی را دارد و دیگر موجودات و خلایق از چنین توانی بی بهره و عاجزند . از سوی دیگر همه موجودات خلق شده اند تا انسان به شناخت حق نائل گردد . برای رسیدن به این شناخت دو طریق عمده در میان همۀ طرق و راهها به چشم می خورد . یکی طریق عقل و دیگری طریق عشق .
نگاهی گذرا به متون ادب فارسی و برخی آثار فلسفی ، این نکته را روشن می سازد که به نوعی اهل این دو طریقت از دیرباز با هم کشمکش ها و جدال هایی داشته اند . هر یک سعی کرده طریقت خود را در مسیر حصول معرفت کار آمد و کار ساز جلوه دهد . نمونه های زیر بخش کوچکی از این صحنه جدال است .
عاقلان نقطه پرگار وجودند ولی عشق داند که در این دایره سرگردانند
" حافظ "
پای استدلالیان چوبین بود پای چوبین بس بی تمکین بود
" مولوی "
عقل در کوی عشق نابیناست عاقلی کار بو علی سیناست
عاشقی خود نه کار فرزانه است عقل در راه عشق دیوانه است
" سنایی "
عقل گوید شش جهت حداست و جز آن راه نیست عشق گوید راه هست و رفته ام من بارها
" مولوی "
ای که از دفتر عقل آیت عشق آموزی ترسم این نکته به تحقیق ندانی دانست
" حافظ "
فلسفی خوان عباش خاقانی که صلاح مجوس به زانست
" خاقانی "
این جلوه ها و صد ها نمونه دیگر ، نشان از کشاکشی دیرین است که از دیرباز میان اهل عقل و استدلال و فلسفه با عرفا وجود داشته است . علامه حسن زاده آملی در کتاب شریف قرآن ، برهان ، عرفان از هم جدایی ندارند ، تلاش کرده اند تا حد زیادی : این مساله را گره گشایی کرده و ثابت کنند که برهان و عرفان و قرآن هیچ گونه جدایی از یکدیگر ندارند . آنچه در حقیقت ، عرفا به مقابله با آن برخاسته اند ، مظهر حقیقی و کلی عقل نیست ، بلکه جلوه ای از عقل است که از آن تعبیر به عقل جزوی فلسفی یا عقل استدلالی یا عقل معاش می کنند . و گرنه ، عقل هادی آدمی در همه راه ها است . بدون پرتو عقل عالم قوام و دوامی نخواهد داشت . البته این مقابله ها همیشه در میان لحظه های مختلف فکری وجود داشته است ، بسیاری از فقها و متکلمین نه مشرب فلسفی را بر می تابیده اند و نه مشرب عرفانی را آشکار ترین جلوه این دعواها در کتاب تهافت الفلاسفه امام محمد غزالی فقیه و متکلم و در پایان عمر متصوف که در آنجا فلاسفه را مورد تکفیر و تقبیح قرار می دهد به خوبی نمایان است . از این ها که بگذریم ، در تفکر عرفانی محور و مدار همه عالم عشق است .
طفیل هستی عشقند آدمی و پری ارادتی بنما تا سعادتی ببری
" حافظ "
رمز ماندگاری و جاودانگی در عاشقی است
هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد به عشق ثبت است بر جریدۀ عالم دوام ما
" حافظ "
بی عشق آدمی مرداری بیش نیست :
هر آنکسی که در این حلقه نیست زنده به عشق بر او نمرده به فتوای من نماز کنید
" حافظ "
دل برای عشق آفریده شده است :
گر با غم عشق سازگار آید دل بر مرکب آرزو سوار آید دل
گر دل نبود کجا وطن سازد عشق گر عشق نباشد به چه کار آید دل
" ابو سعید ابوالخیر "
عشق فرط محبت و دوستی میان عاشق و معشوق است ، گفته اند عشق از عشقه گرفته شده و آن گیاهی است که در دور گیاهان دیگر می پیچد و آنها را می خشکاند ، عشق باجان عاشق چنین می کند .
برای مفهوم عشق مصداقها و تعبیرهای متعددی وجود دارد که از آن جمله می توان به عشق حقیقی ، عشق مجازی ، عشق زمینی ، عشق آسمانی و عشق فانی و عشق باقی ، اشاره کرد .
بدون در نظر گرفتن این نوع دسته بندیهایی که در باب عشق صورت گرفته ، باید بدانیم عشق حقیقی واحد است که در مراتب مختلفی به ظهور و بروز می رسد .
به تعبیر جناب سنایی که می فرماید :
طبایع جز کشش کاری ندارند حکیمان این کشش را عشق نامند
و در میان همه اجزای عالم با وجود همه تفاوتهایی که در آنها وجود دارد ، خداوند نظامی را حاکم کرده که آنها جاذب یکدیگر باشند . از نظرقدما همه عالم از چهار عنصر آب و خاک و باد و آتش آفریده شد ، و رمز این آفرینش ، پیوند و اتحادی است که میان این اجزا فراهم می شود . آب و خاک در هم می آمیزند و با هم پیوند می خورند و از پیوند مبارکشان گل وجود آدمی ساخته می شود . همانگونه که گفتیم عشق دارای مراتبی است ، و مرتبه عشق وابسته به مقام معشوق است . هر اندازه مقام معشوق بالاتر می رود ، مرتبه و مقام عشق نیز بر تر و افزونتر می گردد . مولوی در مثنوی مراتب وجود را در کمال زیبایی چنین معرفی می کند .
از جمادی مردم و نامی شدم وز نما مردم به حیوان برزدم
مردم از حیوانی و آدم شدم پس چه ترسم کی زمردن کم شدم
حملۀ دیگر بمیرم از بشر تا برآرم از ملائک پرو سر
از ملک هم بایدم جستن زجو کل شئ هالک الا وجهه
بار دیگر از ملک قربان شوم و آنچه اندر وهم ناید آن شوم
پس عدم گردم عدم چون ارغنون گویدم انا الیه راجعون
بالاترین مقام و مرتبه هستی از آن خدا وند است . پس از خداوند ، مرتبه انسان بالاترین مرتبه و سپس مرتبۀ ملک ، حیوان ، نبات و جماد . با تحلیل جنبه های گوناگون ، تحلیل عشق میان انسان و سایر مراتب وجودی یا به تعبیر مراتب وجودی و موجودی ، عالی ترین و با ارزش ترین مرحله و مقام عشق ورزی ، در عشق انسان به خداوند خالق و معبود و مظهر تامه وجود تعریف می گردد که از آن به عشق الهی و آسمانی و .... تعبیر می کنند . این نوع عشق ، به واسطه آنکه معشوق فنا ناپذیر و ابدی است تنها مظهر عشق پاینده و باقی است . سایر مراتب چون در قلمرو موجود است بی شک فنا پذیر است . عشق انسان به انسان بعد از عشق میان انسان و حضرت حق ، عالی ترین مرتبه است . سپس عشق و کشش انسان نسبت به حیوان و در مرتبه بعدی نسبت به نباتات و در پایان هم به جمادات است . در تعابیر عرفا کسی که به عالی ترین مرتبه عشق دست یابد ، مراتب دیگر عشق را هم در خواهد یافت .
به تعبیر سعدی :
به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست
سعدی رمز عاشقی اش بر همه عالم و دیگر جلوه های عشق را عاشقی بر مبدا هستی و آفرینندۀ آسمانها و زمین می داند . با توجه به آنچه گفته شد ، نتیجه می گیریم که عشق در همه اجزای عالم وجود دارد ، همه جلوه های عشق و کشش ، رمز وجود وحدت و بقا و آرامش و عدالت در عالم انسانی است ، ولی مراتبی برای عشق وجود دارد که طبیعتاً هر انسانی باید تلاش کند خود را به مرتبه عالی عشق که در برگیرندۀ دیگر مراتبه ها و مقام هاست برساند . جناب عین القضات درکتاب تمهیدات و در بیانی حسرت آلود می فرماید ای کاش همه انسانها عاشق بودندی ! که اگر انسانها عاشق بودند و عاشقانه زندگی می کردند این همه شاهد جنگ و خونریزی و برادر کشی و قتل عام و ظلم و ستم و چپاول در عالم انسانی نبودیم . اگر انسانها عاشق بودند این همه به حریم طبیعت تجاوز نمی کردند و حقوق حیوانات وگیاهان را زیر پا نمی گذاشتند . چنین می توان تصّور کرد که در قیام حضرت موعود ، مهدی صاحب زمان ، عجل الله تعالی فرجه الشریف ، حقیقت عشق در عالی ترین مراتب و منازلش زنده می شود و با زندگی عشق ، همۀ آفت ها و دشمنی ها و مصیبت ها و بلاها و کینه ها و ستمها از بین می رود ، بی شک آن دولت عشقی که آدمی را به دولت پاینده و جاویدان می رساند و معنای امنیت و عافیت و آرامش و در یک کلام سلام را به تجلّی می رساند دولت مهدی موعود ( عج الله تعالی فرجه الشریف ) است که موحدان و عاشقان را ستین سالهای سال است که به انتظارش نشسته اند و در شوق و اشتیاق وصالش لحظه شماری می کنند و دست بر آسمان ، نوای عجل لولیک سر می دهند .
" عشق نا تمام " در بیت مورد بحث ، همان عشق ناقص و به مرحله کمال نارسیده است . باید بدانیم که خداوند نه به عشق تمام ما نیازمند است ، نه به عشق نا تمام ما ، وجود حق مظهر مطلق کمال و زیبایی است ؛ غنی مطلق است ؛ با عشق ورزی های ما در آستان حق ذره ای بر کمال و زیبایی حضرتش افزوده نمی شود ، همچنانکه با عشق نورزدیدن ما هم ذره ای از کمال و زیبایش کاسته نمی شود . تعبیر زیبای مولوی در مثنوی ، در این باره شنیدنی است :
مدح تعریف است و تخریق حجاب فارغ است از مدح و تعریف آفتاب
مادح خورشید مداح خود است که دو چشمم روشن و نامر مداست
نفی خورشید جهان نفی خود است که دو چشمم کور و بیمار و بد است
آفتاب جمال حق همواره در درخشش و نور افشانی است و روشنایی آن پدیدار و آشکار است ؛ پس از این رو نیاز به مدح و تعریف ندارد . اما اگر کسی مدح خورشید جمال حق کرد ، مدح خود کرده و بر بینایی و روشنایی چشم خود صحه گذاشته . برعکس هم اگر کسی قدرت و توان دیدن آفتاب جمال حق را نداشت و نفی آن کرد بر ساحت خورشید جمال حق خدشه و لطمه ای وارد نمی شود ، بلکه آن شخص ناتوانی و نابینایی خود را آشکار می سازد .
ذکر این نکته هم خالی از لطف نیست که : همان گونه که انسان در حریم خداوند عشق ورزی می کند ، خدا وند هم نسبت به انسان عشق می ورزد . ( یحبهم و یحبونّه ) . او هم عاشق است هم معشوق . اما مقام عاشقی خداوند از روی نیاز نیست . واقعیت این است که در عالی ترین مقامات عشق ورزی انسان درپیشگاه حضرت حق هم ، دیگر نیازی وجود ندارد . تعابیر بلند امیر المومنین علی (ع) که به نوعی سرمشق کلام بسیاری از عرفای زنده دل ما گردیده است ، بر همین معنا دلالت دارد ، آنجا که می فرمایند : " الهی ما عبدناک خوفاً من نارک ولا طمعاً فی جنتک بل وجدک اهلاً للعباده فعبدتک "خداوند ا تو را عبادت نکردم به واسطه ترس از آتش جهنم یا طمع درک بهشت تو ، بلکه تو را شایسته عبادت دانستم ، پس عبادت کردم تو را .
